Hoe wielerlegende Gino Bartali een oorlogsheld werd en 800 mensen redde: 'Ik ben maar een wielrenner'

De wielersport barst van de heldenverhalen. Van Wim van Est en z'n Pontiac tot Hinault in de helse Luik-Bastenaken-Luik van 1980. Echter, Gino Bartali is de enige wielerlegende die het predikaat held daadwerkelijk verdient. Wat de Italiaan ten tijde van de Tweede Wereldoorlog deed plaatst alle buitenaardse presentaties van bijvoorbeeld Eddy Merckx of Tadej Pogacar flink in perspectief.

Opmars van Bartali

We beginnen dit verhaal in het jaar 1935. Een toen pas 21-jarige Bartali reed zijn eerste profseizoen. Hij werd direct zevende in zijn eerste Giro, waar hij één etappe en het bergklassement won. Hij werd ook Italiaans kampioen en won de Ronde van het Baskenland - die bestond toen al.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Meteen was duidelijk dat de Toscaan de nieuwe wielerkampioen van Italië werd. Die verwachting maakte Bartali in de jaren erna ruimschoots waar. De Italiaan won in 1936 en 1937 de Giro d'Italia en was in dat laatste jaar ook op weg om de Tour de France op zijn naam te schrijven. Hij veroverde de gele trui in de Alpen, maar speelde die in de tweede week kwijt door een valpartij met opgave tot gevolg.

In 1938 nam Bartali sportieve revanche en won hij met overmacht de Ronde van Frankrijk - de nummer twee eindigde met een achterstand van twintig minuten. In 1939 was hij van plan zijn titel de verdedigen in de Tour, maar toen gooide de onrust in Europa roet in Bartali's eten. Renners uit Italië mochten niet meedoen aan La Grande Boucle - evenals de Duitsers uiteraard.

Afkeer tegen het fascisme

Het was een sportieve domper, maar ook een politieke dreun. De Italiaanse dictator Benito Mussolini was groot fan van Bartali. Hij gebruikte zijn Tourzege van 1938 als propagandamiddel. Mussolini vroeg de wielerkampioen zelfs om zijn gele trui aan hem op te dragen. Bartali weigerde en liet daarmee zijn afkeer tegen het fascisme blijken.

Terwijl de Tour in 1940 al geannuleerd werd wegens de oorlog, werd de Giro nog wel verreden in dat jaar. Bartali vocht daar voor het eerst een duel uit met Fausto Coppi. Het was de eerste confrontatie tussen de twee Italiaanse legendes in hun thuisronde, met Coppi als overwinnaar.

Het zou voorlopig ook de laatste zijn - door het definitief uitbreken van de oorlog. De grenzen gingen dicht, maar dat weerhield Bartali er niet van om te blijven fietsen. Niet alleen om te koersen in eigen land, maar vooral om mensenlevens te redden. Vanop de stalen ros.

Perfecte dekmantel

Bartali werd in de oorlogstijd benaderd door de kardinaal van Firenze om zich aan te sluiten bij diens netwerk om Joden en andere bedreigde mensen te beschermen. De taak van de wielerlegende? Fietsen. De vrome katholiek stond in die tijd bekend om zijn lange trainingen en dat was de perfecte dekmantel voor verzetswerk.

De Italiaan werd volgens de overlevering fietskoerier voor Joden. Bartali smokkelde valse documenten naar allerlei kloosters tussen Firenze en Rome. Hij gebruikte zijn fiets om de papieren in te verstoppen. Hij stopte ze in zijn frame of onder zijn zadel en bracht ze rond.

Als winnaar van één Tour de France en twee Giro d'Italia's bleef Bartali buiten de schijnwerpers. Wanneer hij werd staande gehouden door soldaten, hield hij een praatje over de wielersport en vroeg hen niet aan zijn fiets te komen. Die stond immers precies naar zijn smaak afgesteld, maakte hij hen wijs. Zo kon Bartali probleemloos zijn weg vervolgen - met het smokkelwaar in z'n fiets.

Het huis van verdriet

Nadat Gino de Vrome al een tijdlang actief was in het verzet, hielp hij in 1943 een hele Joodse familie onderduiken. Ze verbleven in een appartement van Bartali in Firenze. Met succes, want de familie verbleven tot en met de bevrijding van Italië buiten schot van de nazi's.

Dat gold niet voor Bartali zelf. Toen er aan het einde van de oorlog amper wielerwedstrijden werden verreden, vond het regime het verdacht dat de Italiaan zo hard bleef trainen. Hij werd in juli 1944 gearresteerd en naar Villa Triste (vrij vertaald: 'het huis van verdriet') in Firenze gebracht.

Daar werd Bartali gemarteld en verhoord door het sadistische hoofd van Mussolini's veiligheidsdienst. Wat zich in dat huis precies heeft afgespeeld is niet bekend, maar de verzetsheld werd uiteindelijk vrijgelaten.

Na de oorlog

Na de Tweede Wereldoorlog hervatte Bartali zijn wielerloopbaan. De Italiaan won nog één keer de Giro d'Italia en één keer de Tour de France. Bovendien vocht hij in die periode legendarische duels uit met Coppi - iets waar Bartali in de wielerwereld net zo bekend om staat dan zijn verzetsdaden.

In totaal won hij drie keer de Rond van Italië, twee keer de Tour, vier keer Milaan-Sanremo, drie keer de Ronde van Lombardije, zeven keer het bergklassement en zeventien ritten in de Giro en twaalf etappes in de Ronde van Frankrijk. Een erelijst om u te zeggen. En dat met een oorlog tussendoor...

9.000 mensen gered

Na zijn actieve loopbaan komt de buitenwereld steeds meer te weten over de heldendaden van Bartali. Het netwerk waar hij deel van uitmaakte zou 9.000 mensen gered hebben. De wielerkampioen zelf zou betrokken zijn bij het redden van 800 mensen, voornamelijk Joden. Om die reden werd hij na zijn dood tot ereburger van Israel benoemd.

Zelf praatte Bartali heel weinig over zijn onwaarschijnlijke verhaal. De meeste details kwamen pas na zijn overlijden naar buiten. Zo ook hetgeen Bartali tegen zijn zoon zou hebben gezegd over zijn heldendaden. "Je moet in het leven het goede proberen te doen", zei hij naar verluidt.

"Maar daar moet je verder niet over opscheppen. De echte helden zijn zij die stierven, gewond raakte of maandenlang gevangen zaten. Ik ben maar een wielrenner." Bartali overleed op 5 mei 2000 in het bijzijn van zijn familie en als gevolg van een hartaanval. Hij werd 85 jaar oud.

Disclaimer: er is nooit keihard historisch bewijs gevonden voor de heldendaden van Gino Bartali in de Tweede Wereldoorlog. Onder andere een journalist van De Volkskrant deed er vorig jaar onderzoek naar en concludeerde dat veel van de verhalen zijn gebaseerd op indirecte of mogelijk foutieve bronnen. Hoe dan ook is het een inspirerend verhaal.