Een ode aan Marco Pantani: fenomeen of dopingzondaar?

Geen trotser volk dan Italianen. Nu de Tour de France start in Florence worden alle helden van weleer uit de kast getrokken. Want, zo schreeuwen kranten als La Gazzetta dello Sport, het is precies honderd jaar geleden dat Ottavio Bottecchia als eerste Italiaan de Tour won en het is honderd jaar geleden dat Alfonsina Strada als eerste (en enige) vrouw ooit tussen de mannen aan de Giro meedeed. Allícht dat de Tour de France dit jaar op het schiereiland moest starten.

En er is meer: Italië heeft grote kampioenen voortgebracht en daar wordt uitgebreid bij stilgestaan. Zo hebben we de gelovige Toscaan Gino Bartali, ook wel bekend als ‘de Monnik’, Fausto Coppi, bijgenaamd ‘de Reiger’ omdat hij bergop leek te vliegen én ‘de Piraat’, de wielernaam van Marco Pantani, omdat hij er met zijn bandana altijd als een zeerover uitzag.

Het eren van die laatste renner zorgt ook in zijn geboortestreek Emilia-Romagna voor een hoop controverse. In de streek zien velen de etappestart van de tweede rit in Pantani’s woon- en laatste rustplaats Cesenatico, twintig jaar na zijn dood, als postuum eerbetoon aan hun grote held.

Anderen vinden het een misplaatste ode aan een dopingzondaar en bedrieger. Intussen wordt onderzoek naar zijn doodsoorzaak steeds weer heropend. En veel vingers wijzen naar de maffia.

Giro 2014

Het is niet de eerste keer dat Pantani wordt geëerd in een grote ronde. In 2014 stond de Giro d’Italia voor een groot gedeelte in het teken van ‘het Olifantje’, zoals Pantani ook vaak werd genoemd vanwege zijn flaporen en kale schedel. Het was toen tien jaar geleden dat de Italiaan op 34-jarige leeftijd was overleden aan de gevolgen van een overdosis cocaïne en antidepressiva, zo luidde de officiële lezing.

Na het dopingschandaal en de schorsing in 2002 was Pantani steeds dieper weggezakt in depressies. In 2004 stierf hij in een hotelkamer in de badplaats Rimini. En dus vonden de bazen van de Giro het gepast om de klimgeit, tien jaar na dato, te eren.

In de achtste etappe werd er gereden van Foligno naar Montecopiolo en daarin werd de favoriete trainingsklim van Pantani, de Monte Carpegna, ook opgenomen. Rit veertien en vijftien, naar respectievelijk de Oropa en de Plan di Montecampione, leidden langs plaatsen waar Pantani zelf ook zegevierde in de Ronde van Italië.

Memorial Marco Pantani

Overigens wordt ook al jaren de Memorial Marco Pantani verreden door profs. Dit gebeurt in september in en om zijn geboorteplaats. Vorig jaar werd deze door de UCI georganiseerde eendaagse koers vanwege het slechte weer afgelast. Dit waarschijnlijk tot groot genoegen van de Vlaamse sportjournalist Hans Vandeweghe van dagblad De Morgen, die vorige maand nog stilstond bij de Italiaanse wielercultuur en de verering van Pantani.

Elke andere sport zou Marco Pantani in stilte betreuren, zo is zijn overtuiging, en niet op een voetstuk zetten. De journalist herinnert zijn lezers eraan dat hij op de Monte di Oropa in 1999 zijn laatste rit in de ronde van zijn land won.

Zes dagen later werd hij uit de wedstrijd genomen omdat zijn percentage rode bloedcellen alle alarmbellen deed afgaan. Hij moest als leider in het klassement de Giro twee dagen voor het einde van de etappekoers verlaten. Marco Pantani zou na dat echec nooit meer helemaal de oude worden.

‘Ik ben behoorlijk maf’

Il Elefantino was een begenadigd klimmer, maar zeer zeker ook een van de zwaarst gedrogeerde renners uit de vorige eeuw. Dit kwam hem op veel kritiek te staan. Verslaggever Hans Vandeweghe. “Eerbetoon, herdenking, hebben we dan iets gemist? Nergens voor nodig om op de arme drommel zijn graf te spuwen, maar hij was in de fond een cocaïneverslaafde, hardleerse dopinggebruiker.”

En geëerd wordt ie. Ook door de Nederlandse campingspecialist ACSI, die een tocht heeft georganiseerd in en rond zijn voormalige woonplaats en adverteert met de kreet: ‘In het spoor van wielerheld Marco Pantani.’ Het gaat om een fietsroute die de herinnering aan de legendarische klimmer levend houdt omdat de tweede etappe van de Tour de France in Cesenatico start.

Tja, waarom ook niet? De Route Napoléon in het zuiden van Frankrijk is ook heel populair terwijl ook hij niet geheel van onbesproken gedrag is. En voor veel Italianen, en wielerliefhebbers in vele andere landen, is Pantani nog altijd een held.

Heldenstatus

De Tour van 2024 zal de heldenstatus van Pantani twintig jaar na zijn dood alleen maar nieuw leven inblazen. Amateurwielrenners komen nog altijd in groten getale naar Cesenatico om de route af te leggen waarop Pantani zijn trainingskilometers maakte, onder begeleiding van de 32-jarige oud-prof Manuel Senni, ook afkomstig uit de streek.

Pantani is zijn grote voorbeeld: “Mijn vader heeft nog met hem gefietst,” vertelde hij trots aan vakantiesite ACSI. “Marco trainde het liefst hier in de regio en verkende niet, zoals veel wielercollega’s, de etappes van de Giro en de Tour.”

De tocht met veel beklimmingen leidt de fietsliefhebbers over de Monte Tiffi naar Spazio Pantani, het museum vlak naast het station van Cesenatico. Daar worden de herinneringen bewaard aan een geweldige renner, een bizar goede klimmer en een man met grote mentale problemen.

Hierover zei Pantani: “Ik ben van nature behoorlijk maf, en het is mijn gekte die mij van de ondergang heeft gered.” Met de kennis van nu heeft die quote wel een heel bijzondere betekenis. Hij werd maar 34 en stierf onder mysterieuze omstandigheden.

Vernederd door Armstrong

Marco Pantani zag op 13 januari 1970 het levenslicht, in het jaar dat het Italiaanse voetbalelftal de WK-finale van Brazilië verloor. Al snel lonkte het wielrennen. “Marco is beginnen te koersen nadat hij de kinderen van de wielerschool eens had gevolgd op mijn damesfiets,” vertelde zijn moeder onlangs. “Ik trof hem thuis uitgeteld aan. Ze hebben me niet gelost, zei hij.”

Op 22-jarige leeftijd debuteerde hij als prof en won toen gelijk de Ronde van Italië voor beloften. Al snel werd hij een gevreesd coureur, of specifieker: een gevreesd klimmer.

Twee jaar na die overwinning bij de beloftes reed hij iedereen naar huis in de grote Giro tijdens de twee zwaarste Dolomieten-ritten. Hij stond er al snel om bekend niet af te wachten: de jonge Pantani viel bergen aan zoals Obelix dat met everzwijnen placht te doen. En niemand die hem kon volgen.

Moeder Pantani: “Mijn zoon reed zoals niemand anders. Toen hij als jonge prof zijn eerste ritten in de Giro won, was het hele land in rep en roer: hij loste Miguel Indurain op de flanken van de Mortirolo voor het oog van 7 miljoen uitzinnige Italiaanse kijkers. Indurain werd gek van hem en riep Pantani, va piano, va piano! Maar Marco liet zich door niemand de les lezen.

Meestal hing hij achteraan de groep, en schoot dan plotseling naar voren voor een aanval. De mensen zaten op dat moment te wachten. Daarom keken ze naar de koers: Marco bracht spektakel.” Marco Pantani reed ook echt voor zijn fans. Ze kwamen van ver, sommigen hadden zelfs in tentjes op de grond geslapen. Hij moest iets terugdoen, vond de renner altijd. In een interview heeft hij het mooi verwoord: “Ik stuur mijn hart vooruit, daarna probeer ik het weer in te lopen.”

Pantani heeft nog altijd de snelste tijd ooit staan op Alpe d'Huez: 36'50. De kleine Italiaan deed dat in 1995 met een gemiddelde van 22,5 km/u en dat is ronduit bizar

Eén keer bleek Lance Armstrong net even wat beter, dat was tijdens de 87ste Tour de France, op 13 juli 2000. Marco Pantani had als eerste de streep gepasseerd bovenop de legendarische Mont Ventoux, maar hij was niet blij. Sterker nog, de Italiaanse klimmer kon wel iemand vermoorden: Lance Armstrong.

In die twaalfde etappe was Pantani weggesprongen op de flanken van de mythische berg. Het oogde indrukwekkend zoals geletruidrager Armstrong even later naar hem toe reed en de kop nam. Armstrong was veel sterker en leek soms te wachten als Pantani zijn achterwiel niet kon houden.

Als eerbetoon aan Pantani’s terugkeer op de fiets na een periode vol malheur door zijn uitsluiting van de Giro, liet de Amerikaan de overwinning aan de Italiaan, iets wat Armstrong later ook toegaf. Een grotere vernedering was ondenkbaar voor Marco Pantani. Een kampioen zoals hij gaf je geen cadeaus en al helemaal niet op de ‘heilige’ Mont Ventoux.

Alpe d'Huez

Het was een van de weinige momenten dat Pantani voor een ander te volgen was. Hij heeft nog altijd de snelste tijd staan op Alpe d'Huez: 36'50 in 1995. De kleine Italiaan deed dat met een gemiddelde van 22,5 km/u en dat is ronduit bizar. Ook de tweede en derde tijd staan op zijn naam.

Tijdens de editie van 2022 reden Tadej Pogacar, Jonas Vingegaard en Geraint Thomas ook onder de veertig minuten: 39’10. Toch nog een gat van bijna 2,5 minuten en dat terwijl Pantani op een racefiets had gezeten waar nu hard om gelachen zou worden. Overigens zei het Olifantje over zijn monsterlijke tijd: “Ik heb een hekel aan klimmen, ik probeer er daarom zo snel mogelijk vanaf te zijn.”

Op 27 juli 1998 beleefde hij zijn mooiste moment. Hij arriveerde in een onvergetelijke etappe in de Tour de France als eerste op Les Deux Alpes en reed geletruidrager Jan Ullrich op bijna negen (!) minuten. Pantani pakte in één jaar naast de Giro toen ook de eindzege in de Tour de France. Dat was nog nooit vertoond en hij is nog steeds de enige renner die daarin geslaagd is. Pantani zal dus worden herinnerd als de renner van de unieke dubbelslag, het cadeautje van Armstrong en zijn record op Alpe d’Huez.

En van zijn bizarre dood. De cultfiguur, want dat was hij met z’n bandana en Harley-Davidson met het insigne van een piraat. Hij was helemaal aan lagerwal geraakt na zijn dopingschorsing in 2002, die hij kreeg nadat er een spuit met insuline op zijn hotelkamer was gevonden. Hij mocht zes maanden niet aan wedstrijden deelnemen.

Twee jaar later was hij dood. Officiële doodsoorzaak: een overdosis cocaïne in combinatie met antidepressiva. Maar de vraag is: heeft hij die zelf ingenomen? Vijf jaar terug, in 2019, sprak het Vlaamse weekblad Humo uitgebreid met zijn moeder. “Toen ik Marco opgebaard zag liggen in het mortuarium, heb ik meteen gezegd dat hij was vermoord. Ze hadden hem geslagen en gestoken,” aldus Tonina Pantani.

Bedreigd door maffia

La Gazzetta dello Sport kwam ook met opvallende details. Naast het lichaam van Pantani stond een halfvolle fles water. Het water werd nooit onderzocht en de fles werd niet gecontroleerd op vingerafdrukken. Pantani had de avond voor zijn dood twee keer gebeld met de receptie van het hotel omdat hij, volgens eigen zeggen, werd bedreigd.

In zijn kamer werden twee ski-jacks gevonden, terwijl hij zonder bagage had ingecheckt. Bovendien had Pantani, toen hij werd aangetroffen, een wond op zijn hoofd, waar nooit een verklaring voor werd gevonden. Was hij inderdaad geslagen?

“Voor mij is Marco niet dood,” aldus zijn moeder. “Tot mijn laatste dag zal ik strijden om het beeld van hem bij te stellen: ik wil de hele wereld laten zien wie mijn zoon werkelijk was. En ik merk nu al dat ik, beetje bij beetje, gelijk krijg. Kijk maar naar wat in de voorbije jaren naar buiten is gekomen over zijn positieve dopingcontrole in de Giro van 1999. Daar is Marco voor het eerst vermoord.”

Hematocriet

Op 5 juni 1999, twee dagen voor het einde van de Giro, werd Marco Pantani in het plaatsje Madonna di Campiglio betrapt op een te hoog hematocriet, wat wijst op het gebruik van epo. Hij werd onmiddellijk naar huis gestuurd. Tonina heeft altijd volgehouden dat haar zoon is geflikt. “Men wilde gewoon niet dat hij voor de tweede opeenvolgende keer de Giro zou winnen.”

Tonina gaat op onderzoek uit en op een dag krijgt ze de Italiaanse versie van De bloem van het kwaad in handen, de biografie van de Milanese crimineel Renato Vallanzasca. Daarin spreekt hij over de dopingcontrole in Madonna di Campiglio. Hij beweert in de gevangenis te hebben ontdekt dat de Napolitaanse maffia Marco Pantani heeft geflikt. “De Camorra (Napolitaanse maffia, red.) heeft de dopingcontrole gemanipuleerd omdat ze een fortuin aan illegale weddenschappen dreigde te verliezen als Pantani de Giro van 1999 won.”

Tonina vertelde aan Humo dat ze Renato Vallanzasca zelf heeft benaderd. “Ik dacht: waar ben ik in hemelsnaam aan begonnen? Ik was wel een beetje bang om me zo diep in het milieu te begeven.” Op een ochtend werd ze wakker en trof ze op de binnenplaats van haar huis een hoge hoop zand aan, met daarin een schop. Een waarschuwing zonder woorden: “Wij zullen je inmetselen.” Ze kreeg hulp gekregen van advocaten, maar veel leverde dat niet op.

Meer steun had ze aan Davide De Zan, schrijver van verschillende biografieën over Pantani en de zoon van een beroemde televisiecommentator van tv-zender Rai. Hij heeft de manipulaties in het dopingonderzoek van Madonna di Campiglio minutieus blootgelegd.

Tonina Pantani: “De politie heeft de telefoon getapt van een maffioso die tegen zijn dochter bevestigde dat met het bloed van Marco was geknoeid: Si, si, si, si, si, si. Vijf keer zei hij dat Marco de Giro niet mocht winnen. Ze hebben de telefoontap ook op televisie afgespeeld. De procureur noemde het een belangwekkend element in het dossier, maar verder deed ze er niets mee. Na tien jaar was de zaak verjaard, beweerde ze. Het was te laat.”

Mama Pantani is er heilig van overtuigd dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen de positieve dopingcontrole en de dood van haar zoon, vier jaar later, op 14 februari 2004, in een kamer van hotel Le Rose Suite in Rimini. “Daar is Marco voor de tweede keer vermoord. En ze hebben hem ook gedwongen grote hoeveelheden cocaïne, opgelost in water, op te drinken. Hoe verklaar je anders dat hij zevenmaal meer dan de dodelijke dosis cocaïne had ingenomen?”

Peter R. de Vries

Tonina heeft topsport ooit ‘een helse machine’ genoemd. Een machine die sportlui opeet en daarna weer uitbraakt. Haar zoon is nu twintig jaar dood, maar ontelbaar veel mensen dragen Marco Pantani nog altijd op handen, weet zij. “Kinderen gaan fietsen omdat ze met hem dwepen. Tifosi trekken naar de Giro met zijn bandana op hun hoofd. Mensen schrijven boeken over hem. Maken theater. Films. Het stopt niet. En dat is goed.”

Moeder Pantani: ‘Toen ik Marco opgebaard zag liggen in het mortuarium, heb ik meteen gezegd dat hij was vermoord. Ze hadden hem geslagen en gestoken’

Een moeder die voor haar zoon opkomt en zijn dood wantrouwt, dat is begrijpelijk en de vraag is of dat geloofwaardig is. Maar ze is niet de enige die aan de officiële lezingen twijfelt. In 2021 werd het onderzoek hiernaar heropend, voor de derde keer, nadat de zaak in 2014 en 2016 ook weer voor het voetlicht kwam.

Dit keer gebeurde dat omdat volgens de familie van de toprenner de Italiaanse maffia een hand gehad in de dood van Pantani. Volgens zijn toenmalige cokedealer zou de zelfmoord wellicht moord zijn geweest. Het OM van Rimini ging verder niet in op de zaak, maar heeft het onderzoek drie jaar terug wel heropend. Wat de dealer precies verklaard heeft in het dossier, is niet bekend.

In 2016 werd al gesteld dat de maffia achter zijn uitsluiting in de Giro van 1999 zat. Dat was de uitkomst van een onderzoek dat het Openbaar Ministerie in Forli had laten uitvoeren, schreef Gazzetta dello Sport. Omdat de zaak was verjaard, werd niemand strafrechtelijk vervolgd.

In 2015 sijpelden er al berichten door dat leden van de Camorra grote sommen geld hadden gezet op de concurrenten van Pantani. Een overwinning van het Olifantje wilden ze daarom koste wat het kost voorkomen. De onderzoekers concluderen dat artsen bloedmonsters hebben vervalst, zodat de hematocrietwaarde van Pantani boven de 50 uitkwam. Als gevolg daarvan werd de renner in de leiderstrui uit de Giro gezet.

Eerherstel

Het balletje kwam aan het rollen door afgeluisterde telefoongesprekken en bekentenissen van betrokkenen. “We liepen het risico om miljoenen te verliezen en failliet te gaan als Pantani de Giro zou winnen,” biechtte Camorra-lid Augusto La Torre op. “De clan heeft contact gelegd met de personen die de controles uitvoerden. Van bedreigingen is nooit sprake geweest, het was pure corruptie.”

Moeder Pantani is blij dat er veel aan het licht is gekomen. Zij ziet de onderzoeksresultaten als een vorm van eerherstel voor haar zoon. “Eindelijk heeft iemand goed werk geleverd. We krijgen er Marco niet mee terug, maar hij heeft wel zijn waardigheid teruggekregen. Natuurlijk doen deze woorden pijn. Het bevestigt wat Marco altijd heeft gezegd. Ik ben erin geluisd.”

Nu het OM de verantwoordelijken niet strafrechtelijk aan kan pakken, rest de vraag of de zaak nog een vervolg krijgt. Een gang naar de sportrechtbank of burgerrechter behoort voor de familie nog tot de mogelijkheden. Of ze daar nog de energie voor hebben, is onduidelijk.

Volgens Peter R. de Vries, die door het AD over de zaak werd bevraagd, komt het zeer regelmatig voor dat nabestaanden van een persoon die zelfmoord pleegde, geloven dat hun geliefde werd vermoord. “Ik heb zelf heel vaak zulke dossiers op mijn bureau gehad,” zei hij in 2016.

“Nabestaanden vinden de gedachte dat zo iemand zelfmoord heeft gepleegd vaak nog minder goed te verdragen, minder acceptabel dan dat er een moord heeft plaatsgevonden. Misschien omdat ze bij een zelfmoord een deel van de schuld ook bij zichzelf zoeken. Kennelijk was diegene ongelukkig. Als ik dan na onderzoek concludeerde dat het toch echt zelfmoord was, vonden de nabestaanden dat ook erg moeilijk te verteren.”

De Vries, die zelf een groot wielerliefhebber was, kende te weinig feiten rond de dood van Pantani om een moord direct uit te sluiten, maar zei wel: “Het vereist wel heel veel professionele achtergrondkennis om iemand te vermoorden en een zelfmoord te ensceneren. Dat is niet zo makkelijk als het op papier misschien lijkt.”

Dit stuk verscheen eerder in Panorama (in het blad en op de website), net als Wieler Revue onderdeel van Pijper Media